Сярэднеазіяцкая дзяржава Таджыкістан мае геаграфічныя і эканамічныя асаблівасці, якія ўплываюць на тое, што авіяцыя ў краіне выконвае важную ролю:
1) вялікія прасторы і гарады, аддаленыя адзін на аднаго на сотні кіламетраў;
2) велізарныя тэрыторыі, занятыя гарамі – 92% усёй плошчы краіны знаходзіцца ў перадгор’ях Паміра і Цянь-Шаня;
3) магутная рака Сырдар’я і буйныя азёры;
4) кепскі стан аўтамабільных дарог і чыгунак.
Першы этап. Запачаткаванне грамадзянскай авіяцыі ў Таджыкістане
Першы паветраны рэйс злучыў два старадаўнія гарады – узбецкую Бухару і таджыцкую сталіцу Душанбэ, у той перыяд Таджыкістан ужо выйшаў са складу Бухарскага эмірату і лічыўся аўтаномнай вобласцю ў складзе Ўзбекістана. Палёт адбыўся па рашэнні арганізацыі “Дабралёт” у 1924 годзе ў рамках развіцця авіяцыі па ўсёй тэрыторыі РСФСР. Невялікі самалёт “Юнкерс-13”, якім кіраваў лётчык Рашыд-бек Ахрыеў, тры разы на тыдзень дастаўляў пасажыраў з аднаго аэрадрома на іншы. У 1927 г. геаграфія палётаў пашырылася: з’явіліся рэйсы з Ташкента ў Самарканд і Тэрмез. Тады ж быў адкрыты Сталінабадскі аэравузел (Душанбэ ў 1920-я гады насіў назву Сталінабад), які кантралюе пералёты праз Памірскія горы, а ў Душанбэ збудаваны аэрапорт. У другой палове 1940-х гадоў самалёты “Лі-2” і “Ю-52” перавозілі пасажыраў у іншыя гарады Таджыкістану, у СССР; піянеры адпраўляліся па паветры ў Артэк і іншыя лагеры Чарнаморскага ўзбярэжжа Каўказа і Крыму.
Другі этап. Таджыцкая авіягрупа
У 1956 году Сярэднеазіяцкае тэрытарыяльнае кіраванне прыняло рашэнне аб стварэнні Таджыцкай авіягрупы, праз чатыры гады адбыўся першы рэйс у Маскву на самалёце “Іл-18”. У 1960-х гадах авіяпарк папоўніўся пасажырскімі лайнерамі “Як-40”, “Ан-24” і вышынным “Ан-6”, палёты здзяйснялі таксама верталёты “Мі-8”. У той перыяд гісторыі таджыцкай авіяцыі за год перавозілася 750 тысяч пасажыраў.
Трэці этап. Упраўленне грамадзянскай авіяцыі
У 1970-я гады ў краіне паветраным транспартам, які працуе пад кіраўніцтвам Упраўлення грамадзянскай авіяцыі, штогод карысталіся два мільёны чалавек. У 1979 годзе з тэрыторыі Таджыкістану першым рэйсам была дастаўленая гуманітарная дапамога ў ахоплены рэвалюцыяй Афганістан. У 1980-я гады авіяцыя краіны развівалася: будаваліся новыя аэрапорты, асфальтаваліся ўзлётна-пасадачныя палосы, была ўведзеная сістэма аўтаматычнага браніравання білетаў “Сірэна”.
Чацвёрты этап. 1990-я: заняпад і скачок
У 1991 годзе авіяцыйны транспарт ў Таджыкістане ў прамым і пераносным сэнсе быў на вышыні, перавозячы штогод па два мільёны пасажыраў і маючы сотню савецкіх самалётаў “Ту-134”, “Ту-154”, “Як-40”, “Ан-24” , “Ан-26” і “Ан-28”, а таксама дзясятак верталётаў “Мі-8”. У 1992 годзе пачала сваю працу нацыянальная авіякампанія “Тачыкістон” (сёння – “Таджык Эйр”). Пасля грамадзянскай вайны 1992-1997 гадоў колькасць пасажыраў скарацілася ў дзесяць (!) разоў, і толькі пасля падпісання дамовы з Расіяй аб супрацоўніцтве ў 1998 годзе Таджыцкая авіяцыя зноў “акрыяла”.
Пяты этап. Дваццаць першае стагоддзе: рэальнасць і перспектывы
У 2007 годзе ў авіяпарку Таджыкістана з’явіўся першы нерасійскія самалёт – “Боінг 737-300”, пазней дапоўнены яшчэ некалькімі мадэлямі боінгаў і кітайскім турбавінтавых лайнерам “МА60”.
Па прынятай у 2010 годзе мэтавай Праграме развіцця транспарту прадугледжваецца:
– збудаванне новага міжнароднага тэрмінала ў паветранай гавані Душанбэ;
– рэканструкцыя аэрадромаў некалькіх буйных аэрапортаў;
– прыватызацыя авіяпрадпрыемстваў-акцыянераў, якія валодаюць сёння манаполіяй на продаж білетаў і арганізацыю бартавога харчавання;
– стварэнне новага Паветранага кодэкса краіны;
– развіццё сектара бізнес-авіяцыі.
У 2015 годзе ўрад Таджыкістана прыняў Праграму нацыянальнай бяспекі авіяцыі краіны, згодна з якой вызначаюцца канкрэтныя захады па абароне ад незаконнага ўмяшання ў справы паветраных зносін. Вызначаныя асноўныя шляхі развіцця паветранага транспарту ў дзяржаве: папаўненне парку сучаснымі самалётамі і верталётамі; рэканструкцыя ўсіх узлётна-пасадачных палосаў; мадэрнізацыя аэравакзалаў; пашырэнне геаграфіі палётаў (на 2018 год авіякампаніі Таджыкістану выконваюць 23 рэйсы на тыдзень па дваццаці двух напрамках).
Цікавыя факты, якія тычацца развіцця таджыцкай авіяцыі:
- Пілоты, якія прапрацавалі на працягу многіх гадоў у авіяцыі краіны, ўзнагароджваюцца ганаровым знакам “Ветэран авіяцыі Таджыкістану”. На круглай падвесцы ў атачэнні залатых каласоў на блакітным фоне неба намаляваны серабрысты самалёт, які ляціць над зялёнымі вяршынямі Паміра.
- Першы самалёт у Таджыкістане з’явіўся на два гады раней за аўтамабіль і на пяць гадоў раней за цягнік.
3. Часопіс National Geographic Traveler, вядомае выданне, прысвечанае падарожжам, змясціла Таджыкістан на трэці радок з дзесяці папулярных кірункаў турызму на былой тэрыторыі СССР (пасля Крыму і Каўказа).
