Тәжікстан орта азиялық мемлекеті елде авиацияның маңызды рөл ойнауына ықпал ететін, географиялық және экономикалық айрықшалықтарға ие:
1) бір-бірінен жүздеген километр арақашықтықта орналасқан үлкен кеңістіктер мен қалалар;
2) басым бөлігін таулар иеленген, орасан зор аумақтар – елдің бүкіл ауданының – 92%-ы Памир мен Тянь-Шаньның тау етектерінде орналасқан;
3) Сырдария қуатты өзені мен ірі көлдер;
4) автокөлік және темір жолдардың нашар күйі.
Бірінші кезең. Тәжікстандағы азаматтық авиацияның туындауы
Алғашқы әуе сапаы екі ескі қалалар – өзбектің Бұхарасымен тәжіктің астанасы Душанбені жалғастырды, сол кезеңде Тәжікстан Бұхара әмірлігінің құрамынан шыққан және Өзбекстанның құрамындағы дербес аумақ болып есептелетін. Ұшу 1924 жылы РСФСР барлық аумағы бойынша авиацияны дамыту аясында «Добролет» мекемесінің шешімімен орын алған. Үлкен емес «Юнкерс-13» ұшағы ұшқыш Рашид-бек Ахриевтің басқаруымен аптасына үш рет бір аэродромнан екіншісіне жолаушыларды жеткізді. 1927 жылы ұшу географиясы кеңейтілді: Ташкенттен Самарқанға және Термезге сапарлар ұйымдастырылды. Дәл сол кезеңде Памир таулары арқылы ұшуларды бақылайтын Сталинбад әуе торабы ашылды (Душанбе 1920 жылдары Сталинбад атауына ие болған), ал Душанбеде әуе порты құрылыстанды. 1940 жылдардың екінші жартысында «Ли-2» және «Ю-52» ұшақтары Тәжікстанның өзге қалаларына, КСРО-ға жолаушыларды тасымалдады; пионерлер Артекке және Кавказ бен Қырымның Қара теңіз жағалауларындағы өзге лагерьлерге ауа арқылы жөнелтілді.
Екінші кезең. Тәжік әуе тобы
1956 жылы Орта азиялық аумақтық басқарма Тәжік әуе тобын құру туралы шешім қабылдады, төрт жылдан соң «Ил-18» ұшағында Мәскеуге алғашқы сапар орын алды. 1960 жылдары әуе паркі «Як-40», «Ан-24» жолаушылар лайнерлері және биіктіктік «Ан-6» толықтырылды, ұшуларды, сондай-ақ, «Ми-8» тік ұшақтары іске асырған. Сол кезеңдерде тәжік авиациясының тарихында жылына 750 мың жолаушылар тасымалданған.
Үшінші кезең. Азаматтық авиацияны басқару
1970 жылы елде Азаматтық авиация Басқармасының басшылығымен жұмыс істейтін әуе көлігін жыл сайын екі миллион адам қолданған. 1979 жылы Тәжікстанның аумағынан алғашқы сапармен көтерілспен қамтылған Ауғанстанға гуманитариялық көмек жеткізілген болатын. 1980 жылы елдің авиациясы дамыды: жаңа әуе порттары құрылыстанды, ұшу-қону жолақтары асфальтталды, «Сирена» билеттерді автоматты брондау жүйесі іске қосылды.
Төртінші кезең. 1990-жылдары: құлдыраулар мен өрлеулер
1991 жылы Тәжікстандағы авиациялық көлік тікелей және ауыспалы мәнде биіктікте болған, ол жыл сайын екі миллиондап жолаушыларды тасымалдаған және «Ту-134», «Ту-154», «Як-40», «Ан-24», «Ан-26» және «Ан-28» жүздеген кеңес ұшақтарына, сондай-ақ «Ми-8» ондаған тік ұшақтарға ие болған. 1992 жылы «Точикистон» (бүгінгі таңда – «Таджик Эйр») ұлттық әуе компаниясы өз жұмысын бастады. 1992-1997 жылдардағы азаматтық соғыстан кейін тасымалданатын жолаушылардың саны он (!) есе қысқарған және Ресеймен серіктесу туралы шартқа қол қойғаннан кейін 1998 жылы тәжік авиациясы қайта «жанды».
Бесінші кезең. Жиырма бірінші жүзжылдық: ақиқат пен келешектер
2007 жылы Тәжікстанның әуе паркінде алғашқы ресейлік емес ұшақ – «Боинг 737-300» пайда болды, кейін боингтердің бірнеше үлгілерімен және «МА60» қытайлық турбиналы-винтті лайнерлермен толықтырылған.
2010 жылы қабылданған Көлікті дамытудың мақсаттық Бағдарламасында қарастырылады:
– Душанбенің әуе айлағында жаңа халықаралық терминалды құрылыстау;
– бірнеше ірі әуежайлардың аэродромдарын қалпына келтіру;
– бүгінгі таңда билеттерді сату және борттық тамақтануды ұйымдастыруға монополиясына ие әуе кәсіпорындар-акционерлерді жекешелендіру;
– елдің жаңа Әуе кодексін құру;
– бизнес-авиация секторын даму.
2015 жылы Тәжікстанның үкіметі ел авиациясының ұлттық қауіпсіздік Бағдарламасын қабылдады, әуе қатынастары ісінде заңсыз араласудан қорғауға қатысты нақты шаралар іске асырылуда. Мемлекетте әуе жолы дамуының негізгі жолдар анықталған: заманауи ұшақтар мен тік ұшақтардың паркін толтыру; барлық ұшу-қону жолақтарын қалпына келтіру; аэровокзалдарды қалпына келтіру; ұшу географиясын кеңейту (2018 жылға Тәжікстанның әуе компаниялары жиырма екі бағыт бойынша аптасына 23 сапарды орындады).
Тәжік авиациясының дамуына қатысты қызықты фактілер:
1. Елдің авиациясында көптеген жылдар жұмыс істеген ұшқыштар «Тәжікстан авиациясының ардагері» құрмет белгісімен марапатталады. Шеңбер алқаның алтын сабақтардың ортасында көгілдір аспан аясында Памирдің көкшіл шыңдарының үстінен ұшатын күміс ұшақ сипатталған.
2. Тәжікстанның алғашқы ұшағы автокөлікпен салыстырғанда екі жыл бұрын және поездбен салыстырғанда бес жылға ерте пайда болған.
3. Саяхаттарға арналған танымал басылым National Geographic Traveler журналы КСРО бұрынғы аумағында туризмнің ондаған танымал бағыттардың ішінде үшінші орынды (Қырым мен Кавказдан кейін) иеленді.
